Cystersi na tych terenach osiedlili się w I połowie XIII wieku, sprowadzeni z Brandenburgii przez wojewodę poznańskiego Mikołaja Bronisza. Ten zamożny szlachcic postanowił przekazać cały swój majątek, w tym wieś Gościchowo, w ręce Kościoła, jako że nie miał potomstwa.
W latach 1234 - 1287 wybudowano kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Marcina, natomiast na rok 1236 przypada początek działalności klasztoru Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Miejsce to zaczęto określać łacińskim zwrotem Paradius Matris Dei (Raj Matki Boskiej), od którego utworzono polską nazwę Paradyż i niemiecką -Paradies. Po drugiej wojnie światowej przywrócono wsi nazwę z czasu sprzed osiedlenia się cystersów.
Główną zasługą cystersów było szerzenie wysokiej klasy gospodarki rolnej, a także sprowadzanie osadników. Poza tym klasztor w Paradyżu był istotnym ośrodkiem intelektualnym, z którym było związanych wielu wybitnych zakonników, m.in. Jakub z Paradyża (1381 - 1465), profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, zwolennik reformy zakonu i Kościoła. Od połowy XVI wieku nastąpił intensywny proces spolszczania klasztoru i od tej pory opatami paradyskimi mogli być tylko Polacy, a byli nimi między innymi wybitni sekretarze królewscy, kanclerze koronni, mężowie stanu.
Klasztor dysponował znacznym majątkiem, który w pierwszej połowie XVI wieku, dysponował powierzchnią prawie 30 000 ha ziemi i ok. 4000 ha lasów. Posiadłości szarych mnichów rozciągały się po obu stronach granicy polsko-brandenburskiej.
Na mocy postanowień drugiego rozbioru Polski (1793 r.) Paradyż znalazł się w granicach państwa pruskiego. Fakt ten zadecydował o procesie powolnego upadku zakonu, który ostatecznie zakończył się kasacją zgromadzenia w 1834 roku. Wówczas zakonników usunięto z miejscowości, a zbiory klasztorne uległy rozproszeniu. W kolejnych latach w opactwie paradyskim mieściło się seminarium nauczycielskie oraz szkoła średnia. Po drugiej wojnie światowej placówkę przekazano Kościołowi rzymskokatolickiemu.
Założenie klasztorne składa się z kościoła, klasztoru oraz ogrodu. Kościół ma formę trójnawowej, czteroprzęsłowej bazyliki. Już w I połowie XIV wieku uległa zniszczeniu wschodnia część świątyni z transeptem, który podczas odbudowy w 1397 roku zastąpiono obejściem z kaplicami. Zmieniono więc pierwotny kształt budowli na rzucie krzyża łacińskiego na układ prostokątny.
W 1633 roku kościół i klasztor odniósł szkody podczas pożaru. Odbudowa zniszczeń trwała cztery lata. Kolejna przebudowa w połowie XVIII wieku nadała założeniu charakter późnobarokowy. Wówczas kościół otrzymał barokową fasadę z dwiema wieżami, która była dziełem Karola Marcina Frantza Młodszego. Renowację wnętrza również przeprowadzono w barokowej estetyce, pozostawiając jednak gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe. Ostatnia przebudowa kościoła miała miejsce w 1788 roku, kiedy to
centralna część fasady otrzymała wystrój klasycystyczny.
Dwukondygnacyjny budynek klauzury przylega do kościoła do wschodu oraz południa. Ma dwa dziedzińce: stary, gotycki, zwany małym wirydarzem oraz nowy, pochodzący z późniejszej rozbudowy. W małym wirydarzu zachowały się elementy o gotyckiej proweniencji w postaci przęseł oraz fragmentów polichromii ściennej. Duży wirydarz, jak i elewacje budynku, zdobi barokowy i regencyjny detal architektoniczny. W XVIII wieku naroża budynku klasztoru wzbogacono o trzy wieże w formie baszt, nakryte dzwonowatymi hełmami.
Ważne miejsce w zabudowaniach zakonnych spełniają ogrody, które przylegają do klasztoru i kościoła od północnej i zachodniej strony. Ozdobą ogrodów jest zespół pięciu figur kamiennych z XVIII wieku, przedstawiających świętych, m. in. św. Floriana, św. Bernarda, św. Benedykta i św. Marcina z Tours. Przed zachodnią fasadą kościoła znajduje się rokokowa figura Marii Panny w typie Immakulaty (Niepokalanie Poczętej) w otoczeniu świętych, datowana na rok 1755.
W bogatym wystroju kościoła dominuje wyposażenie barokowe. Najważniejszy element stanowi ołtarz główny o dużych rozmiarach i rozbudowanej formie z obrazem przedstawiającym Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny z 1736 roku. W tym miejscu umieszczono także relikwiarze o formie ozdobnych, przeszklonych szafek, w których przechowywane są relikwie męczenników Amancjusza, Cedoniusza, Damazego, Donata i Sewelianusa. Ważnym dziełem jest także obraz fundacyjny z ok. 1700 roku, ukazujący akt donacji klasztoru oraz scenę bitwy pod Legnicą w 1241 roku, na której prawdopodobnie zginął Mikołaj Bronisz.
Styl barokowy reprezentuje również prospekt organowy autorstwa Joachima Gottlona Petera.
Na uwagę zasługują ponadto klasycystyczne stalle w prezbiterium, odobione wizerunkami dostojników kościelnych. Z gotyckiego wyposażenia zachował się fragment fresku, a przede wszystkim sklepienia o precyzyjnie rzeźbionych zwornikach i wspornikach.
Należy odnotować także obraz Madonny z Dzieciątkiem, który jest kopią bizantyńskiej ikony, wykonany przez nieznanego artystę włoskiego w 1650 roku. W kościele znajdują się poza tym liczne ołtarze, obrazy i epitafia, które w znacznej części pochodzą z XVII i XVIII wieku.
W centralnej części nawy głównej kościoła znajduje się zejście do podziemi, gdzie są pochowani zakonnicy zmarli po 1700 roku. Swoisty mikroklimat spowodował zmumifikowanie zwłok.
.jpg)
.gif)
